Chapter 4

caturtho'dhyāyaḥ - 4
śrīḥ[1]---
nirmalākāśakalpāhaṃ niḥsamānandacinmayī|
ahaṃ nārāyaṇī nāma bhāvo'haṃ tādṛśo[2] hareḥ || 1 ||
1. - - - - - - - - - - - - - -
[1. śrīruvāca B. ]
[2. tādṛśī B. ]
na śāntā noditā nāpi madhyamāhaṃ cidātmikā|
tādṛśasya harerviṣṇoḥ svarūpamaśilātmanaḥ || 2 ||
2. - - - - - - - - - - - -
[3]tasyācitraikarūpasya vikalpapadavījuṣaḥ|
acitrāhaṃ tadākārā sarvataḥ samatāṃ gatā || 3 ||
3. - - - - - - - - - - - -
[3. tasya citraika E. I. ]
tayornau saṃvidātmaiva vkacidunmeṣa utthitaḥ|
koṭikoṭisahasraughakoṭikoṭitamī kalā || 4 ||
4. - - - - - - - - - - - -
sisṛkṣā nāma tadrūpā sṛṣṭimiṣṭāṃ karomyaham|
ekāṃśena viśuddhādhvarūpā varte'hamañjasā || 5 ||
5. - - - - - - - - - - - -
vajraratnaprabhā yadvatparisphurati sarvataḥ|
evaṃ śuddhamayo mārgo mama sphurati sarvataḥ[4] || 6 ||
6. - - - - - - - - - - - - - -
[4. rūpataḥ A. B. C. G. I. ]
[5]ameghākāśasaṃkāśānniṣpandodadhirūpataḥ|
mama jñānaghanādrūpācchuddhā[6] sṛṣṭiḥ pravartate || 7 ||
7. - - - - - - - - - - - - -
[5. ameyā A. B. ]
[6. śuddha A. G. ]
[7]nirvyāpāraṃ sadānandaṃ śuddhaṃ sarvātmakaṃ param|
vyajyate prathamaṃ jñānaṃ sa saṃkarṣaṇa ucyate || 8 ||
8. - - - - - - - - - - - - -
[7. nirvāsanaṃ E. I. ]
hetvantarānapekṣaṃ yat svātantryaṃ viśvanirmitau|
tadaiśvaryaṃ tadāsīnme pradyumraḥ puruṣottamaḥ || 9 ||
9. - - - - - - - - - - - -
nilīnacitrarūpā yā sarvatra samavasthitā|
avyāhatāsīcchaktirme so'niruddhaḥ prakīrtitaḥ || 10 ||
10. - - - - - - - - - - - - -
sṛṣṭisthityantakartāro vijñānaiśvaryaśaktayaḥ|
mama rūpamamī devāḥ puruṣāḥ puṣkarekṣaṇāḥ || 11 ||
11. - - - - - - - - - - - -
atarahgārṇavābhāsamastāmbhodāmbaropamam[8]|
rūpaṃ sisṛkṣamāṇāyā vāsudevo mamādimam[9] || 12 ||
12. - - - - - - - - - - - - - -
[8. anambhodāmbaropamam E. I. ]
[9. mamātmakaḥ A. G. ]
jñānaśaktibalaiśvaryavīryatejāṃsyaśeṣataḥ|
unmiṣanti yadā tulyaṃ vāsudevastadocyate || 13 ||
13. - - - - - - - - - - - -
teṣāṃ jñānabalonmeṣe[10] saṃkarṣaṇa udīryate|
bibharti sakalaṃ viśvaṃ tilakālakavatsvataḥ || 14 ||
14. - - - - - - - - - - - - -
[10. balonmeṣaḥ E. ]
balamityeva tannāma tato vedāntaśabditam|
vīryaiśvaryasamunmeṣe[11] pradyumnaḥ parikīrtitaḥ || 15 ||
15. - - - - - - - - - - - - -
[11. samunmeṣaḥ E. I. ]
vikāraviraho vīryamavikārī tataśca saḥ|
śaktitejaḥsamunmeṣe hyaniruddhaḥ sa īritaḥ[12] || 16 ||
16. - - - - - - - - - - - - - -
[12. samīritaḥ E. I. ]
tejastvanyānapekṣatvamaniruddhatvamapyuta[13]|
śāstraṃ [14]saṃkarṣaṇādeva bhāti nirghātaśabdavat || 17 ||
17. - - - - - - - - - - - - - -
[13. ataḥ E. I. ]
[14. saṃkarṣaṇāddevāt E. I. ]
tatkriyā sakalā devātpradyumnāt saṃbhavedyataḥ[15]|
kriyāphalamaśeṣaṃ tadaniruddhātpracakṣate || 18 ||
18. - - - - - - - - - - - -
[15. saṃbhavatyuta E. I. ]
sṛjate hyaniruddho'tra pradyumnaḥ pāti tatkṛtam|
sṛṣṭaṃ tadrakṣitaṃ cātti sa ca saṃkarṣaṇaḥ prabhuḥ || 19 ||
19. atrāniruddhasya sṛṣṭikartṛtvaṃ pradyumnasya pālanakartṛtvaṃ cocyate| pūrvaṃ tu dvitīyādhyāye aniruddhasya pālanakartṛtvaṃ pradyumnasya sṛṣṭikartṛtvaṃ coktam| tattu kalpāntareṇeti dhyeyam|
sṛṣṭisthityantakāryeṇa śāstradharmaphalena ca|
anugrahamime devāḥ sadā vidadhate svayam || 20 ||
20. - - - - - - - - - - - -
yadyapyekaguṇonmeṣastathāpyete[16] hi ṣaḍ‌guṇāḥ|
anyūnānadhikāḥ sarve vāsudevātsanātanāt[17] || 21 ||
21. - - - - - - - - - - - - - - -
[16. tadāpyete E. ]
[17. sanātanāḥ A. B. D. ]
aṅgapratyaṅgabuddhyādirnaiṣāṃ bhūtamayaḥ smṛtaḥ|
ṣāḍ‌guṇyamaya evaiṣāṃ divyo dehaḥ sanātanaḥ || 22 ||
22. buddhiratrāntaḥ karaṇam| `naiṣāṃ bhūtamayaḥ' iti vacanena "na bhūtasaṅghasaṃsthāno deho'sya paramātmanaḥ" iti śāntiparvavacanaṃ smāritam|
naivaiṣāṃ vāstavo bhedaścintanīyo divaspate[18]|
tattatkāryaprasiddhyarthaṃ kṛto'sau kalpanāvaśāt || 23 ||
23. - - - - - - - - - - - - -
[18. vipaścitā E. I. ]
jñānānnānyattathaiśvaryaṃ tasmānnānyā ca śaktikā|
mayaitāḥ kalpitāḥ śakra [19]dhyānaviśrāmabhūmayaḥ || 24 ||
24. dhyāneti| upāsakānāṃ yathārucyālambanadānāya tatra bhedaparikalpanetyarthaḥ|
[19. dhyeyāḥ A. B. C. D. ]
vastu pūrvaṃ tato bhāvaḥ paścādarthastataḥ kriyā|
cātūrūpyamidaṃ jñeyaṃ sarvabhāveṣu sarvadā || 25 ||
25. - - - - - - - - - - - -
vāsudevādirūpeṇa caturdhātmānamātmanā|
saṃvibhajyāvatiṣṭhe'haṃ [20]sarvamāvṛtya saṃvidā || 26 ||
26. - - - - - - - - - - - - - -
[20. sarvadā A. C. D; sarvadā satya B. ]
vāsudevādayo devāḥ pratyekaṃ tu tridhā tridhā|
keśavādisvarūpeṇa vibhajanti svakaṃ vapuḥ || 27 ||
27. evaṃ ca keśavādidāmodarāntā dvādaśāpi vyūhāntarabhūtā dhyeyāḥ|
etadvyūhāntaraṃ nāma pañcarātrābhiśabditam|
[21]kāryasya nayane devā dvādaśaite vyavasthitāḥ || 28 ||
28. - - - - - - - - - - - - - - -
[21. kālasya E. ]
vibhorapyaniruddhasya hitāya jagatāṃ hareḥ|
prasaro vibhavo nāma padmanābhādayaḥ smṛtāḥ || 29 ||
29. - - - - - - - - - - - - -
āviśyāviśya kurute yatra devanarādikam|
jagaddhitaṃ jagannāthastajjñeyaṃ vibhavāntaram || 30 ||
30. `devanarādikam' ityanena dattātreyabādarāyaṇādīnāmapi vibhavāntaratvaṃ dhyeyam|
devarṣipitṛsiddhādyaiḥ svayaṃ vā jagatāṃ hite|
nirmitaṃ bhagavadrūpamarcā sā śuddhacinmayī || 31 ||
31. svayamityanena svayaṃvyaktakṣetrasthārcā gṛhyante|
ityeṣa leśato mārgaḥ śuddhaste saṃpradarśitaḥ|
traiguṇyamaparaṃ mārgaṃ gadantyā me niśāmaya || 32 ||
32. - - - - - - - - - - - -
yatte jñānaṃ purā proktaṃ tatsattvena vivartate|
rajastayā tadaiśvaryaṃ śaktiścāpi tamastayā || 33 ||
33. - - - - - - - - - - - - -
prādhānyena rajastatra sṛṣṭau saṃparivartate|
abhitaḥ sattvatamasī guṇau dvau tasya tiṣṭhataḥ || 34 ||
34. - - - - - - - - - - - - - -
yā sā pūrvaṃ mayā proktā koṭikoṭitamī kalā|
tasyāḥ koṭitamenāhamaṃśena visṛje jagat || 35 ||
35. - - - - - - - - - - - - -
sarvasyādyā mahālakṣmīsriguṇāhaṃ maheśvarī|
rajorūpamadhiṣṭhāya sṛṣṭimiṣṭāṃ karomyaham || 36 ||
36. anena triguṇajagatsṛṣṭikartṛtvadaśāyāṃ mahālakṣmīsamākhyeti jñāyate|
agnīṣomamayau bhāvau divyau srīpuṃsalakṣaṇau|
bibhratī cārusarvāṅgī lokānāṃ hitakāmyayā || 37 ||
37. - - - - - - - - - - - - - -
caturbhujā viśālākṣī taptakāñcanasaṃnibhā|
mātulaṅgaṃ gadāṃ kheṭaṃ sudhāpātraṃ ca bibhratī || 38 ||
38. - - - - - - - - - - - - -
mahālakṣmīḥ samākhyātā sāhaṃ sarvāṅgasundarī|
mahāśrīḥ sā mahālakṣmīścaṇḍā caṇḍī ca caṇḍikā || 39 ||
39. - - - - - - - - - - - - - - -
bhadrakālī tathā bhadrā kālī durgā maheśvarī|
triguṇā bhagavatpatnī tathā bhagavatī parā || 40 ||
40. - - - - - - - - - - - -
etāḥ saṃjñāstathā cānyāstatra me bahudhā smṛtāḥ|
vikārayogādanyāśca tāstā vakṣyāmyaśeṣataḥ || 41 ||
41. - - - - - - - - - - - - -
lakṣayāmi jagatsarvaṃ puṇyāpuṇye kṛtākṛte|
[22]mahanīyā ca sarvatra mahālakṣmīḥ prakīrtitā || 42 ||
42. - - - - - - - - - - - - - - -
[22. mahatī yā B. ]
mahadbhiḥ śrayaṇīyatvānmahāśrīriti [23]gadyate|
caṇḍasya dayitā caṇḍī caṇḍatvāccaṇḍikā matā || 43 ||
43. - - - - - - - - - - - - - - -
[23. gīyate E. ]
kalyāṇarūpā bhadrāsmi kālī ca kalanātsatām|
dviṣatāṃ kālarūpatvādapi kālī prakīrtitā || 44 ||
44. - - - - - - - - - - - - -
suhṛdāṃ dviṣatāṃ caiva yugapatsadasadvidheḥ|
bhadrakālī samākhyātā māyāscaryaguṇātmikā || 45 ||
45. māyāścaryeti| anenāścaryāvahatvaṃ māyāśabdārtha ityuktaṃ bhavati| anena māyāśabdasya mithyārthakalvakalpanaṃ vāryate|
mahattvācca mahāmāyā mohanānmohinī matā|
durgā ca durgamatvena bhaktarakṣāvidherapi || 46 ||
46. - - - - - - - - - - -
yojanāccaiva yogāhaṃ yogamāyā ca kīrtitā|
māyāyogeti vijñeyā jñānayojanato nṛṇām || 47 ||
47. jñānayojanata iti| anena "māyā vayunaṃ jñānam" iti yāskavacanāt māyāśabdasya jñānārthakatvamuktaṃ bhavati| "saṃbhavāmyātmamāyayā" ityatra ātmasaṃkalpenetyarthavarṇanamapyetanmūlakameva|
pūrṇaṣāḍ‌guṇyarūpatvātsāhaṃ bhagavatī smṛtā|
bhagavadyajñasaṃyogātpatnī bhagavato'smyaham || 48 ||
48. yajñasaṃyogāditi| "patyurno yajñasaṃyoge" ityanusāsanasiddhaṃ rūpam| bhagavadyajñasca āśritajanarakṣaṇarūpo jñeyaḥ| tatrāsyāḥ saṃyogaḥ puruṣakāratvādinā|
viśālatvātsmṛtā vyoma pūraṇācca purī smṛtā[24]|
parāvarasvarūpatvāt smṛtā cāhaṃ parāvarā || 49 ||
49. - - - - - - - - - - - - -
[24. puraḥ sthitā A. B. C. G. ]
śakanācchaktiruktāhaṃ rājñyahaṃ [25]rañjanāt sadā|
sadā śāntavikāratvācchāntāhaṃ parikīrtitā || 50 ||
50. - - - - - - - - - - - - -
[25. rājanāt B. ]
mattaḥ prakriyate viśvaṃ prakṛtiḥ sāsmi kīrtitā|
śrayantī śrayaṇīyāsmi śrṛṇāmi duritaṃ satām || 51 ||
51. "śri śrayaṇe" "śṝ hiṃsāyām" iti ca dhātuḥ|
śṛṇomi karuṇāṃ vācaṃ śṛṇāmi ca guṇairjagat|
[26](śaye'ntaḥ) sarvabhūtānāṃ rame'haṃ puṇyakarmaṇām || 52 ||
52. "śru śravaṇe" "śṝ prīṇane" "śī svapne" "ram‌ krīḍāyām" iti dhātavo vivakṣitāḥ| śrīnāmni śakāravivaraṇam---śaye'ntariti| rephavivaraṇam---rame'hamiti|
[26. All the Mss. and the printed book read wrongly śrayate. ]
īḍitā ca sadā devaiḥ śarīraṃ cāsmi vaiṣṇavam|
etānmayi guṇān dṛṣṭvā vedavedāntapāragāḥ || 53 ||
53. īkāravivaraṇam---īḍiteti| "īḍa stutau" iti dhātuḥ| viṣṇoḥ śarīraṃ rūpamityarthaḥ|
guṇayogavidhānajñāḥ śriyaṃ māṃ saṃpracakṣate|
sāhamevaṃvidhā nityā sarvākārā sanātanī || 54 ||
54. - - - - - - - - - - - -
guṇatrayamadhiṣṭhātrī triguṇā parikīrtitā|
[27]guṇavaiṣamyasargāya pravṛttāhaṃ sisṛkṣayā || 55 ||
55. - - - - - - - - - - - - -
[27. guṇairvaiṣamya A. B. C. D. ]
taptakāñcanavarṇābhā taptakāñcanabhūṣaṇā|
nirālokamimaṃ lokaṃ pūrayāmi svatejasā || 56 ||
56. - - - - - - - - - - - -
śūnyaṃ tadakhilaṃ lokaṃ svena pūrayituṃ purā|
bharāmi tvaparaṃ rūpaṃ tamasā kevalena tu || 57 ||
57. - - - - - - - - - - - -
sā bhinnāñjanasaṃkāśā [28]daṃṣṭrāñcitavarānanā|
viśālalocanā nārī babhūva tanumadhyamā || 58 ||
58. - - - - - - - - - - - -
[28. daṃṣṭānvita A. B. C. D. ]
khaḍ‌gapātraśiraḥkheṭairalaṃkṛtamahābhujā|
kabandhahārā śirasi bibhrāṇāhiśiraḥsrajam || 59 ||
59. - - - - - - - - - - - -
sā māṃ provāca saṃbhūtā tāmasī pramadottamā|
[29]nāma karma ca me mātardehi tubhyaṃ namo namaḥ || 60 ||
60. - - - - - - - - - - - - - - - -
[29. śāntiḥ added before nāma I. ]
śrīḥ[30]---
tāmabravaṃ varārohāṃ tāmasīṃ pramadottamām|
dadāmi tava nāmāni yāni karmāṇi tāni te || 61 ||
[30. A. B. C. F. omit śrīḥ ]
mahākālī mahāmāyā mahāmārī kṣudhā tṛṣā[31]|
nidrā kṛṣṇā[32] caikavīrā kālarātrirduratyayā || 62 ||
62. - - - - - - - - - - - - - -
[31. kriyā A. B. C. F. ]
[32. tṛṣṇā A. B. C. F. ]
etāni tava nāmāni pratipādyāni nāmabhiḥ|
ebhiḥ karmāṇi te jñātvā yo'dhīte so'śnute sukham || 63 ||
63. - - - - - - - - - - - - - - -
aparyāptamimaṃ sargaṃ manyamānāhamādimam|
sattvonmeṣamayaṃ rūpaṃ bharāmi smendusaṃnibham || 64 ||
64. - - - - - - - - - - - - - -
akṣamālāṅ‌kuśadharā vīṇāpustakadhāriṇī|
sā babhūva varā nārī nāma karma tadā hyadām || 65 ||
65. - - - - - - - - - - - - - -
mahāvidyā mahāvāṇī bhāratī vāk sarasvatī|
āryā brāhnī mahādhenurvedagarbhā ca dhīśca gīḥ[33] || 66 ||
66. - - - - - - - - - - - - - - -
[33. A. B. C. read wrongly vedabhāgāścagaśva dhīḥ; gīśca dhīḥ I. ]
nāmānurūpaṃ [34]karma syāt [35]sāttvikyāḥ kāryamadbhutam|
vayaṃ tisro jagaddhātryo mātaraśca prakīrtitāḥ || 67 ||
67. - - - - - - - - - - - - - -
[34. karmāsyāḥ E. G. ]
[35. sātvatyāḥ A. B. C. D. ]
iti [36]śrīpāñcarātrasāre lakṣmītantre [37]mahālakṣmīsamudbhūtirnāma caturtho'dhyāyaḥ
[36. śrīpāñcarātre I.; śrīpañcarātra A. ]
[37. A. B. C. D. F. omit the title; sṛṣṭidvayaprakāśaḥ G. ]
********iti caturtho'dhyāyaḥ********