Chapter 32

dvātriṃśo'dhyāyaḥ - 32
śrīḥ ---
yā hyeṣā paramā vidyā tārikā bhavatāriṇī|
sthūlaṃ sūkṣmaṃ paraṃ ceti tasyā rūpatrayaṃ śṛṇu || 1 ||
1. vidyā cidrūpetyartaḥ| bhavatāriṇītyanena tārikāyā anvarthatvamāha|
pañcavarṇaṃ caturvarṇamiti sthūlātmakaṃ vapuḥ|
trivarṇā sūkṣmasaṃjñā me parā viṣṇumayī sthitā || 2 ||
2. hrī iti bindorupari ghaṇṭānādavat śrūyamāṇaṃ nādaṃ saṃyojya pañcavarṇatvaṃ, taṃ vihāya caturvarṇatvamupapādanīyam| trivarṇeti| īṃrūpetyarthaḥ| pararūpamāha---viṣṇumayīti| kevalekārarūpetyarthaḥ|
imāstisro hravasthā me pratyekaṃ tu tridhā tridhā|
sthūle tu yā parāvasthā paramātmāśrayā tu sā || 3 ||
3. pratyekaṃ tridheti| sthūlarūpe sthūlasūkṣmapararūpeṇa, sūkṣmarūpe sthūlasūkṣmapararūpeṇa, pararūpe'pi sthūlasūkṣmapararūpeṇeti traividhyamiti bhāvaḥ| sthūle pararupamāha---sthūle tviti| paramātmā hakāraḥ|
aśeṣabhuvanādhāraviṣṇuvyāpisamāśrayā|
bhoktṛbhogyātmikā ceyaṃ tasyā rūpaṃ nibodha me || 4 ||
4. aśeṣabhuvanādhāro rephaḥ| viṣṇuḥ īkāraḥ| vyāpī anusvāraḥ| āhatya hrīṃ bhavati|
aśeṣabhuvanādhāranilayavyāpijanmanā|
paramātmādikenaiva lalāṭataṭameyuṣā || 5 ||
5. lalāṭataṭameyuṣetyasya rūpeṇeti śeṣaḥ|
ākramya vaiṣṇavaṃ rūpaṃ sve punaḥ pratitiṣṭhati|
tārakāraṇanādena śobhamānā haripriyā || 6 ||
6. ākramyeti vaiṣṇavarūpasyānabhivyaktirucyate|
bhoktṛbhogyādikaṃ sarvaṃ bhuvanaṃ bibhratī dhiyā|
vyāpinaṃ sarvato devī paramātmānamāśritā || 7 ||
7. - - - - - - - - - - - -
tāvattayā sthitā viṣṇurūpā sthūlā gatiḥ parā|
pañcakṛtyakarī śaktisrividhaiśvaryabṛṃhitā || 8 ||
8. tāvattayeti| bhoktṛbhogyarūpeṇetyarthaḥ| atha sthūle sūkṣmamāha---pañcakṛtyetyādi| sargādīni pañca kṛtyāni|
{1}prāṇayantī śriyā devaṃ jṛmbhamāṇodadhiprabham|
āśritya hyānalaṃ bhāvamiyaṃ sūkṣmā gatirmatā{2} || 9 ||
9. - - - - - - - - - - - - - -
{1. prāṇayantaṃ A. B. }
{2. mama C. }
sṛṣṭyādikaṃ vidhāyātha vyomasthaṃ paramāsthitā|
sarvāścaryakarī devī sṛṣṭisthityantakāraṇam || 10 ||
10. sthūle sthūlarūpamāha---sṛṣṭyādikamiti| sarvāścaryetyādi| pūrvaṃ sūkṣme jagataḥ sṛṣṭisaṃkalpa uktaḥ| atra tu tasya sṛṣṭirucyata iti dheyayam|
sūryaṃ samāśritā viṣṇuṃ kalayantī{3}jagatsthitim|
kālapāvakatejobhiḥ sthūlā sthūlamayādbhutā || 11 ||
11. - - - - - - - - - - - -
{3. kalayantaṃ A. B. G. }
kathitā gatayastisraḥ sthūlāyā mama vāsava|
sūkṣmāyāstu gatīstisraḥ śṛṇu vṛtraniṣūdana || 12 ||
12. - - - - - - - - - - - -
akālakalanā seyaṃ sūkṣmā tu parameśvarī|
vyāpinaṃ paramātmānaṃ śrayantī vartate dhruvā || 13 ||
13. sūkṣmarupasya sādhāraṇaṃ svabhāvamāha---akāleti| anena pūrvoktasthūlarūpasya kālakālyatvamabhimanyate|
śuddho vargastathāśuddho dvividhaṃ sṛjyamucyate|
śuddhetare sthitā sthūlā śuddhe sūkṣmā pratiṣṭhitā || 14 ||
14. viśeṣāntaramāha---śuddha iti|
tisro'pyāsāṃ gatīḥ samyak sthūlāyā iva lakṣayet|
parā yā me tanuḥ śakra tasyā rūpaṃ niśāmaya || 15 ||
15. prastute trivedhe sūkṣmarūpepūrvoktasthūlagatīratidiśati--tisra iti| paramiyān bhedaḥ---pūrvoktasthūlagatiraśuddhaviṣayā; iyaṃ tu śuddhaviṣayeti|
sarvavyāptimatī divyā niṣkalā sā nirañjanā|
sā parā manmayī śaktiḥ kathitā viṣṇusaṃjñayā || 16 ||
16. atha parāyāḥ sādhāraṇaṃ rūpamāha--sarvavyāptimatītyādi|
eṣā sā vaiṣṇavī sattā saiṣāhaṃtā harermatā|
eṣā sā yogināṃ niṣṭhā saiṣā sāṃkhyātmanāṃ gatiḥ || 17 ||
17. sāṃkhyātmanām; prakṛtipuruṣavivekādijñānavatāmityarthaḥ|
iyaṃ sā paramā mūrtiriyaṃ sā paramā gatiḥ|
śaktiḥ kuṇḍalinī cādyā bhramarī yogadāyikā || 18 ||
18. tasyā nāmabhedānāha---śaktirityādinā|
anāhatā hyaghoṣā ca nirmaryādā nadodgatā|
śabdabrahma tathā śaktirmātṛkāyoniruttamā || 19 ||
19. nadaḥ; nādaḥ|
gāyatrī ca kalā gaurī śacī devī sarasvatī|
vṛṣākapāyī satyā ca prāṇapatnī yaśasvinī || 20 ||
20. - - - - - - - - - - - - -
indrapatnī mahādhenuraditirdevanandinī|
rudrāṇāṃ jananī devī vasūnāṃ tu hitā tathā || 21 ||
21. - - - - - - - - - - - - -
ādhityānāṃ svasā nābhiramṛtasya dhṛtiḥ parā|
iḍā ratiḥ priyākārā gurudhātrī mahīyasī || 22 ||
22. - - - - - - - - - - - -
mahī ca viśrutiscaiva trayī gauḥ prāṇavatsalā|
śaktiśca prakṛtiścaiva mahārājñī payasvinī || 23 ||
23. - - - - - - - - - - - -
tārā {4}sītā tathā śrīśca kāmavatsā priyavratā|
taruṇī ca varārohā nīrūpā rūpaśālinī || 24 ||
24. - - - - - - - - - - - -
{4. hitā F. }
ambikā sundarī jyeṣṭhā vāmā ghorā manomayī|
siddhā siddhāntikā yogā yoginī yogabhāvinī || 25 ||
25. - - - - - - - - - - - - -
evamādīni nāmāni śāsre śāsre manīṣibhiḥ|
kathitāni rahasyāni śakteḥ siddhāntapāragaiḥ || 26 ||
26. - - - - - - - - - - - - -
saiṣā śaktiḥ parā divyā tridhā rūpairavasthitā|
sthūlasūkṣmaparatvena traidhametat pradarśyate{5} || 27 ||
27. - - - - - - - - - - - - -
{5. pradṛśyate B. C. }
{6}asyāḥ svarūpamī proktā sā ca tredhāvatiṣṭhate|
aprameyādirūpeṇa tasyā vyākhyāmimāṃ śṛṇu || 28 ||
28. ī; īkāra ityarthaḥ|
{6. avyāptitve amī B. F. }
ṣāḍ‌guṇyaṃ yat paraṃ brahma vāsudevākhyamavyayam|
saṃhṛtākhilabhedaṃ tadekameva yadā tadā || 29 ||
29. parāyāḥ pararūpamāha---ṣāḍ‌guṇyamiti| saṃhṛteti| bhedaḥ; bhinnaḥ prapañcaḥ| pratisaṃcare sakalasyāpi prapañcasya brahmāṇi layāt tathoktiḥ| ekameveti| sūkṣmāvasthacidacidviśiṣṭaṃ brahmaikameva tattvamabhavadityarthaḥ|
aprameyākhyayā devastadā yogibhirīryate|
vyāpyavyāpakabhedo vā sṛjyasṛṣṭividhāpi vā || 30 ||
30. - - - - - - - - - - - - -
{7}na tadānyaprameyatvaṃ na kiṃcittasya vidyate|
tadā śūnyamivākāraiḥ prasuptamiva sarvataḥ || 31 ||
31. prameyatvaṃ pramāviṣayatvam| śūnyamiveti| sarvavyāpāroparamāt asatkalpamityarthaḥ| bāhyābhimataśūnyākhyatattvanirāsāyevaśabdaḥ|
{7. B. omits four lines from here. }
ṣāḍ‌guṇyaṃ brahma? tatreyaṃ saṃsthitā viṣṇusaṃjñayā|
ataraṅgārṇavākārā śaktiśaktimatorgatiḥ || 32 ||
32. atha parāyāḥ sūkṣmarūpamāha---śaktīti| yadetyuttaravākyasthamatrādau jñeyam| yadā śakteḥ śaktimataśca vyaktā gatiravagatiḥ, tadetyuttaratrānvayaḥ|
tadā yadā punarbrahma vāsudevākhyamavraṇam|
unmiṣatyātmasaṃkalpāttadā prathama ucyate || 33 ||
33. prathama iti| saṃkalpa iti śeṣaḥ|
prathate hi yadā brahma śuddhāśuddhākhyavartmanā|
māyā nāma tadā tveṣā vrahnasaṃkalparūpiṇī || 34 ||
34. eṣā; parā śaktirityarthaḥ|
saṃkarṣaṇādikṣityantastasyā {8}garbhamavasthitaḥ|
yadā punaḥ paraṃ brahma svecchāsaṃpāditaṃ pṛthak || 35 ||
35. parāyāḥ sthūlarūpamāha---saṃkarṣaṇeti|
{8. garbha iva C. G. }
vyāpyavyāpakabhedena sadvitīyamavasthitam|
pañcabindustadā devī pañcakṛtyavidhāyinī || 36 ||
36. pañcabinduḥ; īkāraḥ|
parāyā iti te proktā mama tanvā gatisrayī|
rūpaṃ rūpaṃ vibhajyaiṣā tattattattvārṇabhedinī || 37 ||
37. trayī; sthūlasūkṣmapararūpeṇa trividhetyarthaḥ|
tattadvācakatāṃ {9}nītā svakāmājjagatītanuḥ|
teṣu teṣu hi tattveṣu svātmabhūtāvatiṣṭhate || 38 ||
38. - - - - - - - - - - - - -
{9. nītvā A. }
madaṃśaḥ sūkṣmarūpo yo gūḍho'gniriva dāruṣu|
tattadrūpamanuprāptā{10} sevanī nāma śāśvatī || 39 ||
39. sevanīti jihvādisthāneṣu varṇoccāraṇādyupayogyavayavasaṃghaṭanāviśeṣa ucyate|
{10. prāpya C. }
tattadvarṇoparāgeṇa tattadvyaktivapuḥ svayam|
adhidaivatabhāvena tatra yoṃ'śaḥ parātmakaḥ || 40 ||
40. yoṃ'śa iti| asya seyamityanantaraślokasthenānvayaḥ|
vaiṣṇavaḥ śaktirūpo me niyacchannavatiṣṭhate|
tattadvācakatāṃ yāti devī seyamanaśvarī || 41 ||
41. - - - - - - - - - - - -
aśeṣabhuvanādhārā yoginī parameśvarī|
kevalastattvavarṇastu trailokyaiśvaryadāṃ gataḥ || 42 ||
42. - - - - - - - - - - - - -
tattat sthūlamayaṃ tattvaṃ madīyaṃ {11}vakti śāśvatam|
tattadbhāvābhidhānena tanniyantṛtvadarśane || 43 ||
43. sarvamapi sthūlatattvaṃ madīyaśaktyā śāśvataṃ bhavati| anena kṣaṇabhaṅgavādanirāso'bhipretaḥ|
{11. śakti B. }
iyameveśvarā devī dvidhā saktāvatiṣṭhate|
kṣādi śāntaṃ purā yatte darśitaṃ brahmapañcakam || 44 ||
44. sakteti| āsaṅgayuktetyarthaḥ| tadevāha---kṣādīti|
{12}kṣa ityādisvarūpeṇa trailokyaiśvaryadāṃ gatā|
svarūpe niyame caiva dvedhā seyamavasthitā || 45 ||
45. dvedheti| sarveṣāṃ svarūpaṃ niyamanaṃ ca pradarśayantī dvedhāvatiṣṭhata ityarthaḥ|
dhāraṇānāṃ catuṣkaṃ yadvādi yāntamudīritam|
tatra sūkṣmapare bhāve sthiteyaṃ pūrvavad dvidhā || 46 ||
46. vādiyāntacatuṣkaṃ dhāraṇācatuṣkamityuktamityarthaḥ|
{13}traiyavastho makāro'yaṃ{14} proktaścaitanyavācakaḥ|
tatrāpi sūkṣmaparayordvedheyaṃ daśayordvayoḥ || 47 ||
47. tryavastha eva traiyavasthaḥ|
{13. tredhāvastho A. B. }
{14. yaḥ B. C. }
māyāprasūtitraiguṇyarūpo yo bhārṇa ucyate|
ī nāma pūrvavaddevī tatrāpi daśayordvayoḥ || 48 ||
48. - - - - - - - - - - - -
buddhyahaṃkāramanasāṃ yadrūpaṃ bādikaṃ trayam|
tatrāpi pūrvavad dvedhā devīyaṃ daśayordvayoḥ || 49 ||
49. - - - - - - - - - - - -
nādike ṇādike caiva tathendriyagaṇadvaye|
daśayoḥ sūkṣmaparayoriyaṃ dvedhāvatiṣṭhate || 50 ||
50. nādikaṃ tavargaḥ| ṇādikaṃ ṭavargaḥ|
ñādike ṅādike caiva sthūlasūkṣmasvarūpake|
vibhūtipañcake devī daśayoḥ pūrvavat sthitā || 51 ||
51. cavargapañcakaṃ kavargapañcakaṃ ca tanmātrasthūlabhūtarūpatayoktamityarthaḥ|
saptatyā vitatā bhedaiḥ śuddhāśuddhamayādhvani|
naṭīva svayamī śaktibibharti bahudhā vapuḥ || 52 ||
52. saptatyeti| śuddhāśuddhādhvanoḥ pratyekaṃ pañcatriṃśaditi āhatya saptatirbhedāḥ| ī śaktiḥ; īkārarūpā śaktirityarthaḥ|
{15}iyadvistṛtimāpannāmīmimāṃ parameśvarīm|
vicintya paramaṃ yāti padaṃ viṣṇoḥ sanātanam || 53 ||
53. - - - - - - - - - - - - -
{15. iyaṃ B. C. F. }
yatra yatra gatā seyaṃ śuddhāśuddhe tathādhvani|
tatra tatra tvajahatī viṣṇoḥ saṃbandhamī sthitā || 54 ||
54. - - - - - - - - - - - - -
ekadvitryādiyogena svaravyañjanarūṣitā|
śuddhāśuddhādhvavargasthā nānābhedopapāditā || 55 ||
55. - - - - - - - - - - - -
jaṭoparāgahīnāyā asyā eva punasridhā|
jñeyaḥ sthūlādirūpeṇa vibhedastattvacintakaiḥ || 56 ||
56. jaṭeti| jakāraṭakārādītyarthaḥ| upalakṣaṇametat varṇāntaroparāgasyāpi|
sṛṣṭikṛtsaṃyutā sthūlā sūkṣmā vyomeśasaṃyutā|
nirañjanā parā seyamī ityevānurāgiṇī || 57 ||
57. īrūpasya sthūlādibhedamāha--sṛ