Sutra 11.4

tatra yathākāmī śabdārthasya viśayitvāt || ĀpŚus_11.4 ||

caturbhāgīyaḥ pāda iti saṃjñā vihitā śāstrāntare / pāda śabdena pramāṇacaturbhāgo gṛhyate kṣetracaturbhāgaś ca / pādaḥ pramāṇamasyāḥ pādamātrī / pādaśabdasya saṃbandhaśabdatvāt puruṣacaturbhāgo'pi gṛhyate aṇūkādicaturbhāgaś ca sannihitatvāt / teṣāṃ pādeṣṭakābhirityukte puruṣacaturbhāgā aṇūkādicaturbhāgāś ca pratīyante / kutaḥ? śabdārthasya viṣa(śa)yitvāta / vakṣyati ca -- aṇūkāḥ pañcadaśabhāgīyānāṃ sthāna iti / saṅkhyāpūraṇe'ṇūkānāṃ praveśaṃ darśayati / ūrvasthayaratnayoḥ ekārthatvaṃ kecidicchanti / te pañcadaśabhāgīyābhiḥsaṅkhyāpūraṇaṃ kurvate / teṣāṃ darśane prastārā na yujyante / sahasrasaṅkhyā tu pūryate pratiprastāramiti vacanamanarthakamāpadyeta / ye prastārā te dviśatā iti vajanāni na yujyante / tasmātpūrvokta evārtho grahyaḥ / sarvavacanānāmarthavacvāya /

karavindīyā vyākhyā

atha caturthaḥ paṭalaḥ

catura yate

catuṣkoṇābiriṣṭakābhiragniṃ cinute / kīdṛśyo grāhyā ityata āha --

sanaca bdasya

tā iṣṭakā adīrghaviṣamāḥ samacaturaśrā grahyāḥ / kutaḥ? anupapadatvācchabdasya / na hyatropapadaṃ śrūyate dīrghābhiriṣṭakābirviṣamābhirveti / ataḥ "samaṃ syādaśrutatvāditi' nyāyena samā eva syuḥ / pūrvasminnagnau dīrghāś ca santi / ato vidhibhedādvā vikalpaḥ pūrveṇāgninā / nityaśvākāmaśruteḥ /

agnikalpasyaiva śravaṇaṃ pradarśanārtam / āsāṃ śrutyaiva darśayannāha --

pāda yate

etāśratasraḥśrutayaḥ iṣṭakānāṃ pramāṇaṃ vidavati / sambhavācca tāsāṃ samuccayaḥ / pādamātrayaḥ -- pāda pramāṇāḥ / pādaśabdasvaraṇacaturthabhāgādau vartate / iha caturmāgavācī / sa caturbhāgo'ṇūkādīnāṃ grāhya ityuttarasūtre pratipādayiṣyate / pādapraṇāṇāḥ pādamātrayaḥ / aratniḥ sakaniṣṭhikaḥ karaḥ / sa ca puruṣasya pañcamabāgaḥ / vakṣyati ca pañcāratniḥ puruvaḥ caturviṃśatyaṅgulayoratniriti / tatpramāṇā aratnimātrayaḥ / urvasthi -- ūrvorasthi / aṇūkaṃ pṛṣṭhavaṃśaḥ / tā ūrvasthijānvāsthināmptayornāṇūkasyetyatra vyākhyānāt / puruṣasyaḥ ṣṭho bhāga -- urvasthi / caturtho bhāgo'ṇūkaḥ / etacca uttarasūtre spaṣṭaṃ vakṣyati / tatpramāṇā ūrvasthimātrayaḥ / aṇūkāmātrayaś ca /

ā(tā)somavadikapamāṇavaśena saṃjñāviśeṣavidhānārthamāha --

caturmi trī

aṇūkāratnayūrvasthiśabdaiḥ tanmātraya iṣṭakā gṛhyante / upasaṃhāre pādamātrīṣṭaketi darśanāt / saṃjñāsu strīlihganirddeśācca / kiñcāṇūkādiśabdairapīṣṭakānāṃ vyavahārā dṛśyante / "aṇūkāḥ pañcadaśabhāgīyānāṃ sthāne sandhyantarāle pañcamabāgīyāḥsapādāḥtā ātmani caturdaśabhiḥ pādairyathāyogaṃ paryupadadhyāt' ityādiṣu aṇūkamātrī caturbhāgīyā tatsaṃjñā bhavatītyarthaḥ / pañcamabhāgīyārātniḥ -- aratnimātrī pañcamabhāgīyākhyā / tathorvasthi -- urvasthimātrī ṣaḍbāgīyākhyā / pādeṣṭakā -- pādamātrī / nanu kathametallabhyate ṣaḍbhāgīyorvasthīti? tatheti prakārātideśāt / kathamatideśaḥ? yathāratnimātrīsaṅkhyā sannikarṣeṇa svapūrvoktāratnimātrīpramā(ṇe)ṇānyūnānantaraparimāṇavacana saṃjñā syāditi tathorvasthimā6yapi saṃkhyā tatsannikarṣeṇa svapūrvoktāratnimātrī pramāṇānyūnānantaraparimāṇavacanasaṃjñā syāditi / kiñca ṣaḍbāgīyorvasthīti vaktavya tathetyayamatideśaḥ prakṛtapuruṣāvayavapramāṇaprakārasamāptisūcanārthaḥ / tenorvasthayantānāmevāvayavapramāṇaparimāṇatvaṃ na pādamātrīṇāmiti jñāyate / ataḥsvavākyasannihitatvāt "upadhāne'ṣṭāvaṣṭau pādeṣṭakāḥ caturbhāgīyānāṃ pakṣāgrayornidadhyāt / sandhyantarāle pañcamabhāgīyāḥsapādāḥtā ātmani caturdaśabhiḥ pādairyathāyogaṃ paryupadadhyāt' iti darśanācca / aṇūkārdānāṃ pādā iha pādatvena gṛhyante na caraṇādayaḥ / kiñcaśvutidṛṣṭamapahāyāṇūkādīnāṃ vyutkrameṇa pāṭhapaurvāparye pūrvasya pramāṇādhikyajñāpanārthaḥ / tenorvasthipramāṇānāmaratnimātrībhyo nyūnapramāṇatvaṃ pādamātrīṇāmaṇūkāratnacūrvāsthimātrībhyo nyūnapramāṇatvaṃ ca jñāpitaṃ bhavati / etacca sarvamuktaṃ bhagavatā bodhāyanena "samacaturaśrābhiragniṃ' cinuta "ityupakramya tasyeṣṭakāḥ kārayet / puruṣasya caturthena pañcamenaḥ ṣṭhena daśemana ca' itivadatā / ato'ṇūkādipādā iha pādatvena gṛhyante / te ca teṣāmardhena grāhyāḥ / ardhapramāṇena pādapramāṇaṃ vidhīyata iti nyāyāt / ataḥ pañcadaśāṅgulāṇūkapādāḥ dvādaśāṅgulāratnipādāḥ daśāṅgulā ūrvāsthipādāḥ / teneha ṣaḍvidhā iṣṭakāḥ / tādṛśaiḥ karaṇaiḥ kāryāḥ / nanvaṇūkādiśabdairāsāṃ parimāṇajñāne vyavahāre ca siddhe kimarthaṃ mahatyaḥ saṃjñāḥ kriyante? ucyate -- śrautanāmaṇūkādiśabdānāṃ pūruṣacaturbhāgādimātraparimāṇaparatvajñāpanena tasya tasya puruṣasya caturbhāgādiparimāṇairiṣṭakānirmāṇārtham / tathāhi -- loke dvividhāḥ puruṣāḥ samāś ca viṣamāś ca / tatra samāḥsāmudrīyāśeṣalakṣaṇopetāḥ / katipayairvihīnā viṣamāḥ / samāḥsāmudrīyāśeṣalakṣaṇopetāḥ / katipayairvihīnā viṣamāḥ / samānāmaṇūkādayaḥ / tadapekṣayā niyataparimāṇatvānmukhyatayā gṛhītāḥ / itareṣāṃ tu garbhādhānādikālastitaprākṛtādṛṣṭādivaśena nyūnādhikavakrādyaneka rūpāṅgatayāṇūkādiṣu caturbhāgādiniyamavyabhicārāttatpramāṇairutpāditānāmiṣṭakānāṃ upadhānakāle tatsaṃkhyākānāṃ tāsāṃ tatra tatropadhāne tābhistābhistaddeśapūraṇaṃ nyūnābhirvā pūraṇam / bhinnajātīyānāṃ tatratyānāṃ tatra tatra saṅghaṭṭanamityevamādayo mahānto doṣāstatra sambhīvaṣyantīti / ataḥśrutigatāṇūkādiśabdaistadvaiṣamyaparihārāya puruṣacaturmāgādayo lakṣyanta ityasyārthasya pratipādanāyānvarthā mahatyaḥsaṃjñāḥ kiyante / tenāyamarthaḥsaṃpadyate -- ūrdhvabāhoḥ puruṣasya pramāṇaṃ gṛhītvātsya caturthena pañcamenaḥ ṣṭhena vā teṣāṃ ardheṣṭakāḥ kārayediti / atra kecidvarvaśthyaratvayorekārthatāmicchīnta / teṣāṃ mate'gnikalpe tathorvasti śabdasyāratniśabdasya vā pṛthagupādānaṃ punarupādānaṃ śrutidarśanaṃ ca sūtrakārasya pramādakṛtamevāvatiṣṭhate /

tatra yā yitvāt

gataṃ / ayamarthaḥ -- caturbhāgādayaḥ puruṣacaturbhāgaparimitāḥ syuḥ / puruṣakalpanānurūpāḥ syuriti caturbhāgīyāstriṃśadaṅgulāḥ pañcabhāgīyāścaturviṃśatyaṅgulāḥ ṣaḍbhāgīyāḥ viṃśatyaṅgulāḥ / tāsāṃ pādāstadarthamitāḥ pañcadaśadvādaśāṅgulāś ceti /

sundararājīyā vyākhyā

atha caturthaḥ paṭalaḥ

athaitameva caturaśvaṃ prakārāntareṇopadhātumāha ----

caturaśrābhi tvācchabdasya

anupapadatvaṃ dīrghādibhiriti viśeṣaṇābhāvaḥ /

pādamātrayo vijñāyate

eṣāṃ pādādīnāṃ pramāṇamāha --

caturbhāgīyāṇūkam

puruṣasya caturbhāgīyā triṃśadaṅgulā aṇūkamātrītyucyate /

pañcamabhāgīyārātniḥ

caturviṃśatyaṅgulā /

tathorvasthi

tathā tenaiva mārgeṇorvasthi jñātavyaṃ, tacca ṣaḍhbhāgīyaṃ viṃśatyaṅgulam / kecidūrvasthītyapi pañcamabhāgīyāmevāhuḥ, tadayuktam / "kulmimātro'ratniprādeśa ūrvasthīti' bhedena nirdeśāt / "iṣṭakāḥ karoti prādeśamātrayo'ratnimātraya ūrvasthimātra' iti prayogakalpe pṛthagvacanāt tadūrvasthītyādivacanācca / vyaktoktatvācca bodhāyanena -- "tasyeṣṭakāḥ kārayet puruṣasya caturthena pañcamena ṣaṣṭhena daśamena' iti /

pādeṣṭakā pādamātri

pādaśvāviśeṣādaṇūkādīnāṃ ca sarvāsāṃ ca bhavati /

tatra yathākāmīśabdārthasya viśayitvāt

loke pādaśabdaścaturbhāgavacanaḥ prasiddhaḥ / vkacidekadeśamātre / "kṛcch pādaḥ prakīrtita' iti "ṛcaṃ pādagrahaṇa' iti ṛkṣu ca / vede tvekadeśamātre dṛśyate -- "tripadā gāyatrī pañcapadā pāṅktirḥ ,capapadā śavkarī' iti / iha tadubhayaṃ grāhyaṃ / śabdārthasyobhayatra vṛtteḥ / atra ca pādaśabdārthanirūpaṇaṃ kriyate ekavidhādyartham / asmiṃ stvagnau caturbhāgavacane'pi pāde na kaśviddoṣaḥ / ye tu ṣaḍbhāgīyānnecchanti teṣāmevopayogaḥ, aṇūkāratnipādatvena daśāṅgulāṣṭāṅgulānāṃ grāhyatvāt /

kapardibhāṣyam